علامه شیخ محمد تقی شوشتری(ره)
تحقیق و ترجمه:بهراد جعفری
بنیاد فرهنگی علامه شیخ شوشتری،چاپ اول 1384
بی‏تردید نام علامه مرحوم شیخ محمد تقی شوشتری(اعلی‏ اللّه مقامه الشریف)در مراکز علمی-تحقیقاتی مرتبط با علوم‏ اسلامی به ویژه دانشهای حدیث،رجال و فقه،نامی است مشهور و پرآوازه.این شخصیت کم‏نظیر،آثار گرانسنگی از خود بر جای‏ گذاشته است که مهم‏ترین آنها عبارت است از:
1.النجعة فی شرح اللمعة یا تحقیق المسائل.
2.قاموس رجال.
3.الرسالة المبصرة فی احوال ابی بصیر.
4.بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة.
5.الاوائل.
6.البدایع.
7.قضاء امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام).
8.الاخبار الدخیلة.
النجعة فی شرح اللمعة اثری است فقهی که در شرح اللمعة الدمشقیة شهید اول به نگارش درآمده است.علامه شیخ شوشتری‏ در این کتاب چندین جلدی،علاوه بر مبانی فقهی،به ذکر مبانی‏ رجالی خویش پرداخته که با مبانی شهید ثانی در الروضة البهیة تفاوت قابل توجهی دارد.این کتاب،حاکی از تسلط مؤلف بر دانش‏ فقه است.
قاموس الرجال را شاید بتوان مهم‏ترین اثر علامه شیخ‏ شوشتری دانست.مؤلف در این کتاب،آرا و نظریات عالمان رجالی‏ را به نقد کشیده است.قاموس الرجال در واقع تعلیقه‏ای است بر کتاب تنقیح المقال علامه مامقانی؛که علامه شوشتری وجود نکاتی غیرضروری در این کتاب را انگیزهء اصلی خود در نگارش‏ قاموس الرجال ذکر کرده است.برخی از این نکات عبارت است‏ از:ذکر توثیقات متأخران،در صورت وجود توثیقات متقدمان درباره‏ یک راوی؛ضبط تمامی کلمات،حتی کلماتی که نیازی به ضبط ندارد مانند«ابراهیم»؛معتبر شمردن فهرست ابن ندیم به عنوان‏ یک منبع رجالی،در صورتی که ابن ندیم شخصیتی رجالی به‏ معنای واقعی و اصطلاحی کلمه نیست؛وجود برخی انتقادهای‏ ضعیف؛خلط میان دو مفهوم مهمل و مجروح؛وقوع اشتباه در ضبط برخی کلمات و...
از نکاتی که در تنقیح المقال دیده نمی‏شود،ردیابی راویان در سلسله سندهاست؛ولی علامه شیخ شوشتری به این نکته توجه‏ داشته است.
بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة نیز از آثار ارزنده مرحوم‏ علامه شوشتری است.مؤلف در این کتاب،نهج البلاغه را تبویب‏ موضوعی کرده و به شرح آن می‏پردازد.وی در ابتدای ورود به هر بحثی،سند آن حدیث(اعم از خطبه،نامه،حکمت یا کلمه قصار) را ذکر می‏کند.
کتاب الاخبار الدخیلة،حاکی از تسلط بسیار علامه شوشتری‏ بر شناخت روایات است.اخبار دخیله به روایاتی گویند که درآنها نقطه ضعفی وجود دارد و بدین روی می‏توان در سند آنها خدشه وارد کرد؛علامه شوشتری در این کتاب به بررسی این‏ گونه روایات پرداخته است.و اما درباره اثری که به تازگی از مرحوم علامه شوشتری منتشر شده،یعنی حواشی مصحف،در ادامه نوشتار به معرفی آن می‏پردازیم.
دهها سال پیش از وفات مرحوم علامه شوشتری،قرآنی برای‏ ایشان می‏آوردند که علامه با آن انس و الفتی دیرینه پیدا می‏کند. اظهار نظر خود ایشان دربارهء این قرآن شنیدنی است:«این‏هم‏ قرآن عجیبی است،این را برای بنده آورده‏اند و نمی‏دانم که این‏ دو صفحه را چه کسی با خمیر به هم چسبانده بود.به یکی از رفقا دادم که در صحافی خیلی ماهر است تا از هم باز کرد و در میان آن دو صفحهء از هم باز شده نوشته بود:«وقف نمود آسیه‏ خانم بنت مرحوم علی مردان این مجلد کلام اللّه مجید را بر کافّه عامّه شیعیان،تولیتش را با دخترش روحی جان قرار داد و بر فرض انقراض،تولیت آن با اعم کسی است که در آن بلد باشد». چیز عجیبی است که اینجا آخرش نوشته:«هذا المصحف الرّابع‏ و السّبعون من المصاحف التی کتبتها»یعنی این،قرآن هفتاد و چهارمی است که نوشته‏ام،خیلی از مردمند که عمرشان 74 بار قرآن نمی‏خوانند!این کاتب 74 قرآن را نوشته،باز هم ننوشته‏ که دیگر نخواهم نوشت یا دیگر وقت مرگ من است.شاید بعد از این باز هم نوشته باشد.تاریخش هم 1072[قمری‏]است که‏ حالا سال 1405[قمری‏]است.دیگر اینکه تمام صفحاتش افشان‏ طلاست و مثل اینکه از اول تا آخرش را هم فقط با یک قلم نوشته‏ است.خیلی جاها در حاشیه همین قرآن یادداشتهایی کرده‏ام که‏ اگر عمری باشد،می‏خواهم تفسیر جدیدی بنویسم».
آنچه از این اظهار نظر دریافت می‏شود،این است که مرحوم‏ علامه تصمیم داشته تفسیری بر قرآن کریم بنویسد و بدین‏ منظور،اطلاعات و یافته‏های متعدد تفسیری خود را در حواشی‏ این مصحف،کنار آیات مرتبط،به زبان عربی یادداشت می‏کرده‏ است.
مرحوم استاد علی اکبر غفاری که عمده آثار علامه شیخ‏ شوشتری(ر ه)را به چاپ رسانده و با سبک نوشتار و متدلوژی‏ تحقیقاتی ایشان به نیکی آشنا بوده،محتوای این حواشی را از نظر موضوعی چنین یرمی‏شمارد:
1.شأن نزول آیات و اظهار انتقادی در باب روایات آن؛ 2.در بیان آیه و معنای مراد از آن؛3.بیان لغات غریب و مراد از آنها در صورتی که معانی متعدد باشد؛4.مطالبی تاریخی برای‏ روشن‏تر شدن مفهوم آیه؛5.اشاره به اختلاف قراءات و اینکه‏ کدام یک مورد تأیید است؛6.نقل روایاتی که آیه را به مورد خاصی تخصیص می‏دهد؛7.در موارد اندک اشاره به مسائل فقهی‏ و احکام شرعی که از آیه استنباط می‏شود.
و اما چه شد که این حواشی به صورت کتاب حاضر و با تلاش‏ طاقت‏فرسای فاضل ارجمند و متتبع کوشا،آقای بهراد جعفری،در دو جلد منتشر شد.
کار بر روی حواشی و اقدام برای طبع این مجموعه ارزنده،به‏ روزگار حیات مؤلف(ر ه)باز می‏گردد.جرقهء این کار نخست در ذهن‏ یار و خدمتگزار علامه،محمد علی فرهنگ زده شد.وی با دقت‏نظر و وسواس،مصحف شریف را در ساعاتی مناسب که مرحوم علامه‏ از تلاوت آن فارغ می‏شدند،با خود به شهر اهواز برده و با امکانات‏ معمول آن‏روز از روی صفحات شریف عکسبرداری می‏کرد و سپس‏ آن را عودت می‏داد.به دلیل حجم نسبتا بالای صفحات مصحف، این کار به کرّات صورت می‏گرفت؛تا اینکه این سخت‏کوشی به‏ ثمر نشست و عکسبرداری به اتمام رسید.کار تحقیق بر روی‏ این اثر،ابتدا به مرحوم استاد علی اکبر غفاری(مصحح و محقق‏ مهم‏ترین آثار علامه)سپرده شد،ولی ایشان به دلیل اشتغال در تحقیق بر روی مصادر حدیثی از انجام آن بازماندند.بهراد جعفری، شاگرد و یار همراه مرحوم استاد غفاری،دربارهء چگونگی سپرده‏ شدن این کار به خودش می‏نویسد:«این مجموعه تفسیری تبرکا نزد ما ماند و از آنجا که خود بنده از ابتدا آرزوی تحقیق بر روی این‏ کار را داشتم،در اثنای خدمات به جناب استاد[غفاری‏]،در اوقات‏ بیکاری و حتی در منزل با وسایل ابتدایی آن زمان و بهره جستن‏ از معاجم و فهارس اقدام به کار نموده و تا اندازه‏ای سد حرکت به‏ پیش را از میان برداشتم؛و چون از قبل با دستخطّ و به‏طور کلی با نوع قلم آن بزرگوار در تألیفاتشان آشنا بودم،جناب استاد[غفاری‏] مرا معرفی و برای انجام کار تأیید فرمودند،بنده نیز با کمال میل‏ راه تحقیق و تصحیح را آغاز کرده و کار بدانجا رسید که ملاحظه‏ می‏شود.ذکر این نکته حائز اهمیت است که برای دستیابی به‏ برخی برخی از مصادر،از کتابخانه‏های بسیاری همچون کتابخانه مرحوم‏ ملک،مجلس شورای اسلامی(شماره 1 و 2)در تهران و کتابخانه‏ مرحوم حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی در قم بازدید نمودم، و حتی به دلیل فقدان برخی از مصادر موجود در حواشی،چندین‏ بار به کتابخانه خود مرحوم علامه در شوشتر رفته و از آن مخزن‏ استفاده نمودم؛برخی از کتابهای ایشان منحصر به فرد و نایاب و تنها در آن مکتبه یافت می‏شد».
به‏طور خلاصه،کارهایی که محقق محترم اثر جناب آقای‏ بهراد جعفری برای آماده‏سازی و انتشار حواشی مصحف انجام‏ داده،به قرار زیر است:
1.مطالعه دقیق حواشی و تبدیل دستخط علامه به حروف‏ ماشینی یا تایپی امروزی؛2.مقابلهء متن حواشی با مصادر اصلی؛ 3.تصحیح ضبط واژگان مختلف الاعراب با مراجعه به مصادر ضبط اسامی؛4.درج دیدگاههای شارحان حدیث در ذیل احادیث‏ تفسیری؛5.ترجمه متن شروح به زبان فارسی،به استثنای مطالب
تخصصی؛6.نقل مطلب از تفسیر عاملی(ر ه)در جاهایی که‏ حاشیه مختصر بوده است.
آری،خواننده گرامی با مراجعه به اثر حاضر درخواهد یافت‏ که محقق محترم چه زحمات و تلاشهایی را متحمل شده است و در این راه،چهارده سال حضور مستمر در کنار استاد غفاری(ر ه)، در تصحیح،تحقیق و ترجمه مصادر حدیثی شیعه،برای او بسیار کمک کار بوده است.
البته جریان آماده‏سازی حواشی مصحف برای چاپ و انتشار، تنها به موارد فوق خلاصه نمی‏شود و یک سری امور فنی هم‏ بوده که محقق محترم-به سبب حساسیت و ظرافت کار- خودش شخصا به انجام رسانده است.وی در این‏باره می‏نویسد: «صفحاتی که ابتدا به دست ما رسید،کوچک و در ابعاد تقریبی‏ 9 در 5/12 سانتی‏متر بود و جمع آن با خط ریز مرحوم مؤلف کار تحقیق را دشوارتر می‏ساخت.البته این مشکل ابتدا تا حدودی با ذره‏بین حل شد،ولی از آنجایی که کار،صفحه به صفحه پیش‏ می‏رفت و حجم هرکدام متغیر بود،مقابله مجدد با خود نسخه‏ اصلی بسیار دشوار می‏نمود،به همین جهت از تمامی عکسها در قطع A 4 اسکن گرفته شد،سپس هرکدام از تحقیقات عربی پس‏ از تایپ و پرینت در مقابل همان صفحهء اسکن شده قرار گرفت‏ تا موارد نقص از همانجا پیگیری شود و در ضمن مقابله صورت‏ پذیرد.کار تحقیق و تتبع بعدی حدود یک سال به طول انجامید و پس از مراجعه به کتابخانه‏های متعدد و نیز سفر به شوشتر برای‏ مراجعه به کتابهای نایاب،راه برای اعراب‏گذاری و ضبط اسامی‏ و امکنه و ترجمه هموار شد.و چون قصد ما چاپ خود مصحف‏ نیز بود تا هم قرآن را به صورت کامل داشته باشیم و هم مطالب‏ حواشی نیز در دسترس همگان باشد و در نهایت مونتاژ و قرار دادن‏ هر صفحه تحقیق در برابر همان صفحه محشّی به اتمام رسید».
در ادامه نوشتار برای آشنایی هرچه بیشتر خوانندگان فرهیخته‏ با محتوای این حواشی،نمونه‏هایی از آنها را نقل می‏کنیم.
«و عن محاسن البیهقیّ فی 39،1:قام رجل فی مجلس‏ ابن عائشة فقال:یا أبا عبد الرّحمن من أفضل أصحاب النّبیّ صلی‏ اللّه علیه و آله؟فقال:ابو بکر و عمر و عثمان و عبد الرّحمن و طلحة و الزّبیر.فقال الرّجل:فأین علیّ بن ابی طالب؟!فقال ابن عائشة: تستفتینی عن أصحاب النّبی صلی اللّه علیه و آله أم عن نفسه؟ فقال الرجل:عن أصحابه.فقال ابن عائشة:أنّ اللّه تعالی یقول:
«فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءکم و نسائنا و نساءکم و أنفسنا و انفسکم»
فکیف یکون اصحابه مثل نفسه؟!
و از کتاب محاسن بیهقی نقل است که:مردی در مجلس«ابن عائشه»برخاست و گفت:ای ابا عبد الرحمان،بگو افضل اصحاب‏ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله چه کسانی بودند؟ابن عائشه نیز نام خلفای ثلاث و عبد الرحمن بن عوف و طلحه و زبیر را برد. آن مرد با تعجب پرسید:پس نام علی بن ابی طالب چه شد و در کجای این رتبه‏بندی قرار دارد؟ابن عائشه گفت:فتوای مرا درباره اصحاب پیامبر جویا شدی یا از نفس و جان آن بزرگوار؟! آن مرد گفت:درباره اصحاب آن حضرت.پس ابن عائشه گفت: خداوند در آیه مباهله می‏فرماید:
«فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءکم و نساءنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم»
(یعنی:بگو بیایید تا ما و شما پسران خویش و زنان خویش و نفس خود(کسی را که به منزله‏ خودمان است)را بخوانیم-آل عمران:61)پس چگونه اصحاب‏ او در ردیف نفس و خود او قرار خواهند گرفت؟(یعنی حضرت‏ علی علیه السلام به منزله نفس و جان پیامبر بود،دیگر کجا نیاز به‏ رتبه‏بندی او در میان صحابه است؟!)
علامه شوشتری(ر ه)همچنین در ذیل آیه سوم از سوره جمعه:
«و آخرین منهم لمّا یلحقوا بهم»
نوشته است:
«صحیح مسلم عن ابی هریرة قال:کنّا جلوسا عند النّبی(صلی اللّه علیه و آله)اذا نزلت سورة الجمعة فلمّا قرأ:
«و آخرین منهم لمّا یلحقوا بهم...»
قال رجل من هؤلاء:یا رسول‏ اللّه!فلم یراجعه النّبی(صلی اللّه علیه و آله)حتّی سأله مرّة او مرّتین‏ أو ثلاثا،قال:و فینا سلمان الفارسیّ،فوضع النّبیّ یده علی سلمان، ثمّ قال:لو کان الایمان عند الثّریّا لناله رجال من هؤلاء(تقی‏ التستری).
مسلم در صحیح خود از ابو هریره نقل کرده است که گفت: روزی ما نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله نشسته بودیم که ناگاه‏ سوره مبارکه جمعه بر آن حضرت نازل شد،چون به قرائت آیه«و آخرین منهم لما یلحقوا بهم»
(یعنی:و دیگران از ایشان که هنوز بدیشان نپیوسته‏اند)رسید،مردی از آن جمع از در پرسش عرضه‏ داشت:ای رسول خدا!ولی آن حضرت توجهی به او نفرمود تا این‏ که سائل این کار را دو یا سه بار تکرار کرد،آن حضرت در حالی‏ که میان ما سلمان فارسی بود،دست مبارکش را بر سر او گذارده‏ فرمود:اگر ایمان نزد ستاره ثریا باشد،مردانی از این گروه بدان‏ دست یابند(تقی شوشتری)».
در پایان ذکر این نکته لازم است که حواشی مصحف می‏تواند پژوهشگران و عالمان قرآنی را با یکی دیگر از ابعاد علمی شخصیت‏ علامه شیخ شوشتری(ر ه)،یعنی آرا و نظریات تفسیری ایشان آشنا سازد.محقق محترم حواشی مصحف نیز باوجوداین‏که نهایت‏ تلاش خود را در آماده‏سازی و ارائه هرچه بهتر آن به کار گرفته، اما خطاهای متعدد تایپی،ویرایشی و حتی اشتباهاتی در ترجمه در آن وجود دارد.به نظر نگارنده،اگر محقق محترم کتاب،کار خود را پس از اتمام حروفچینی به ویراستاری قابل می‏سپرد،درصد قابل‏ توجهی از این خطاها و اشتباهات به کتاب راه پیدا نمی‏کرد.